Tại Việt Nam, trẻ em thường xuyên mắc các bệnh đường hô hấp như ho, cảm lạnh, viêm họng – đặc biệt vào thời điểm giao mùa. Những cơn ốm vặt tái đi tái lại không chỉ khiến trẻ mệt mỏi, ăn uống kém mà còn ảnh hưởng đến việc học tập và sinh hoạt hàng ngày của trẻ. Một trong những yếu tố quan trọng giúp cơ thể chống lại bệnh tật là vi chất kẽm (ký hiệu hóa học là Zn). Mặc dù là một dưỡng chất thiết yếu nhưng kẽm lại thường bị thiếu hụt ở trẻ em Việt Nam.

Thiếu kẽm không chỉ khiến trẻ dễ mắc bệnh hơn mà còn làm trẻ biếng ăn, dễ dẫn đến bị thiếu dinh dưỡng, lâu dài sẽ ảnh hưởng đến sự phát triển thể chất của trẻ, khi trưởng thành, kẽm còn có vai trò quan trọng đối với sức khỏe sinh sản ở nam giới. Do đó, có thể nói kẽm là một nguyên tố vi lượng quan trọng góp phần vào bảo vệ sức khỏe và sự phát triển toàn diện của trẻ.

Tầm quan trọng của vi chất kẽm với hệ miễn dịch của trẻ em

Kẽm có vai trò đặc biệt quan trọng đối với hệ miễn dịch của cơ thể do chúng tham gia vào cấu trúc các loại protein, enzyme, hormone, tham gia vào hệ thống miễn dịch của cơ thể. Kẽm cần thiết cho hoạt động của hệ miễn dịch, giúp giữ cho lớp niêm mạc ở mũi, miệng và ruột của trẻ luôn khỏe mạnh. Khi cơ thể bị viêm do bệnh, kẽm có vai trò làm dịu phản ứng viêm, giúp giảm sốt, bớt ho, nhanh hồi phục. Nếu thiếu kẽm, hệ miễn dịch hoạt động kém, trẻ dễ bị nhiễm trùng và lâu khỏi bệnh.

Kẽm được biết là một vi chất đóng vai trò trung tâm trong hệ thống miễn dịch, và những người thiếu kẽm sẽ tăng tính nhạy cảm với nhiều loại mầm bệnh. Kẽm ảnh hưởng đến nhiều khía cạnh của hệ thống miễn dịch, từ hàng rào của da, niêm mạc đến các tế bào bạch huyết, các kháng thể. Kẽm rất quan trọng cho sự phát triển bình thường và chức năng của các tế bào trung gian miễn dịch không đặc hiệu như bạch cầu trung tính và tế bào tiêu diệt tự nhiên.

Kẽm đóng vai trò quan trọng đối với sự phát triển và chức năng của cả tế bào lympho T và tế bào lympho B, hai loại tế bào chính trong hệ thống miễn dịch (tế bào lympho T và lympho B là hai loại tế bào quan trọng trong hệ thống miễn dịch, có nguồn gốc từ tủy xương và đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ cơ thể khỏi các tác nhân gây bệnh), kẽm kích thích sự phát triển và biệt hóa các tế bào miễn dịch lympho B và lympho T qua đó tạo một hệ phòng thủ để cơ thể chống lại các tác nhân gây bệnh, qua đó trẻ em có sức chống đỡ với bệnh tật tốt, ít đau ốm thì sẽ tăng trưởng và phát triển tốt hơn.

Tình trạng thiếu kẽm có thể dẫn đến giảm số lượng và suy giảm chức năng của các tế bào này, gây suy yếu hệ miễn dịch và tăng nguy cơ mắc bệnh. Kẽm cần thiết cho việc sản xuất kháng thể, một loại protein quan trọng trong hệ thống miễn dịch giúp trung hòa các tác nhân gây bệnh. Thiếu kẽm có thể làm giảm sản xuất kháng thể, đặc biệt là immuno globulin G (IgG).

Vai trò của kẽm đối với sự phát triển thể chất ở trẻ em

Kẽm giúp tăng hấp thu dinh dưỡng, tổng hợp chất đạm và phân chia tế bào, từ đó thúc đẩy tăng trưởng chiều cao, cân nặng, và phát triển xương. Thiếu kẽm có thể gây chậm lớn, còi xương, và ảnh hưởng đến dậy thì.

Sự phát triển của xương là rất quan trọng trong sự hình thành chiều cao của cơ thể. Mặc dù xương cần có nhiều thành phần dưỡng chất như các amino acid, can xi, phosphor và ma giê nhưng rối loạn các hoạt động của hormone cũng làm hạn chế sự tăng trưởng xương. Hormone tăng trưởng (IGF) là chất đưa tin quan trọng giúp xương phát triển dài ra. Sự hoạt động của IGF rất nhạy với tình trạng thiếu hụt kẽm ở trẻ em. Kẽm cũng có tác động kích thích tới sự tạo xương của tạo cốt bào và kìm hãm sự hủy xương của hủy cốt bào. Kẽm tham gia vào việc điều hòa gien cho việc hình thành các thành phần của xương. Do vậy, bổ sung kẽm làm tăng hoạt động của hormone, làm trẻ ăn ngon miệng và làm tăng trưởng chiều cao đáng kể ở trẻ em.

Kẽm là khoáng chất cần thiết cho sức khỏe não bộ. Kẽm và vitamin B6 là những chất giúp dẫn truyền thần kinh hoạt động tốt hơn. Đặc biệt, vùng trung tâm bộ nhớ của não có tên gọi là vùng đồi hải mã có chứa lượng kẽm rất cao.

Kẽm còn giúp duy trì chức năng vị giác, giúp trẻ ăn ngon miệng hơn. Thiếu kẽm thường dẫn đến biếng ăn kéo dài. Do đó, trong nhiều trường hợp, khi trẻ biếng ăn, bác sĩ dinh dưỡng thường khuyên các bà mẹ nên bổ sung kẽm cho trẻ để cải thiện tình trạng biếng ăn.

Nhận biết dấu hiệu thiếu vi chất kẽm ở trẻ em

Tuy có vai trò quan trọng như trên nhưng các biểu hiện của thiếu kẽm lại vô cùng thầm lặng, tiềm tàng, khó chẩn đoán, dễ nhầm lẫn với các bệnh khác. Ví dụ, mất cảm giác thèm ăn, rụng tóc, chức năng hệ miễn dịch suy yếu, tiêu chảy, tổn thương da và mắt, tăng trưởng chậm ở trẻ em...

Theo điều tra toàn quốc của Viện Dinh dưỡng năm 2010, tỷ lệ thiếu kẽm ở trẻ em dưới 5 tuổi lên tới 81,5%, năm 2015 tỷ lệ này giảm còn 69,4% và năm 2020 thì giảm còn 58,0%. Đây vẫn là một tỷ lệ còn rất cao và có ý nghĩa ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng. Do tỷ lệ thiếu vi chất kẽm cao, biểu hiện thầm lặng và không có triệu chứng đặc hiệu nên khi được phát hiện thì thiếu kẽm đã gây hậu quả sức khỏe nghiêm trọng trong thời gian dài nên việc dự phòng thiếu kẽm thông qua chế độ ăn là vô cùng quan trọng.

Các bà mẹ và người chăm sóc trẻ có thể quan sát một số dấu hiệu gợi ý sau đây để nghĩ đến tình trạng thiếu kẽm ở trẻ để đưa trẻ đi kiểm tra, thăm khám kịp thời, các dấu hiệu đó bao gồm:

Trẻ hay ốm vặt, dễ mắc các bệnh viêm đường hô hấp, tiêu chảy, vết thương chậm lành. Biếng ăn kéo dài, rối loạn tiêu hóa, tăng trưởng kém so với lứa tuổi. Da khô; tóc dễ gãy rụng, thưa, mỏng; móng tay giòn, có đốm trắng. Rối loạn giấc ngủ, dễ cáu gắt, giảm tập trung. Giảm vị giác và khứu giác, ăn kém ngon, trẻ biếng ăn.

Phòng chống thiếu vi chất Kẽm cho trẻ

Trẻ nhỏ bú mẹ: Sữa mẹ là nguồn kẽm tự nhiên, dễ hấp thu. Mẹ nên cho trẻ bú hoàn toàn trong 6 tháng đầu và duy trì đến 2 tuổi. Các bà mẹ đang nuôi con bú cùng cần ăn đa dạng thực phẩm, chú ý các thực phẩm giàu vi chất, đặc biệt là thực phẩm giàu kẽm để sữa mẹ có đủ dưỡng chất nuôi con.

Tăng cường thực phẩm giàu kẽm trong bữa ăn hằng ngày: Khi trẻ đến giai đoạn ăn bổ sung thì chú ý sử dụng các nguồn thực phẩm giàu kẽm để chế biến bữa ăn bổ sung cho trẻ. Ưu tiên thực phẩm từ động vật như tôm đồng, lươn, hàu, sò, gan lợn, thịt bò, cá, lòng đỏ trứng, sữa - vì dễ hấp thu hơn thực vật. Ngoài ra, đậu nành, giá đỗ, hạt điều, hạnh nhân, đậu phộng... cũng là nguồn kẽm thực vật tốt.

Sử dụng thực phẩm có tăng cường kẽm: Với trẻ đến tuổi ăn dặm, trẻ lớn, nên ưu tiên sử dụng các loại thực phẩm có tăng cưỡng kẽm như sữa công thức, bột dinh dưỡng, bánh ăn dặm, bánh quy.... có bổ sung kẽm dành riêng cho trẻ.

Bổ sung kẽm khi cần thiết: Khi trẻ có dấu hiệu như tiêu chảy, cảm cúm, viêm họng hoặc biếng ăn kéo dài, có thể bổ sung kẽm dạng viên hoặc dạng lỏng theo tư vấn của cán bộ y tế.

Kết hợp chăm sóc toàn diện: Bên cạnh bổ sung kẽm, cha mẹ cần đảm bảo trẻ được ngủ đủ giấc, ăn uống cân đối, vận động thường xuyên, giữ gìn vệ sinh cá nhân – môi trường và tiêm chủng đầy đủ để tăng sức đề kháng.

Kẽm là vi chất quan trọng giúp tăng cường miễn dịch, hỗ trợ tăng trưởng và bảo vệ sức khỏe cho trẻ. Cha mẹ hãy chủ động bổ sung kẽm qua bữa ăn hằng ngày, theo dõi dinh dưỡng của con và tham khảo ý kiến cán bộ y tế khi cần thiết. Hành động sớm hôm nay để bảo vệ sức khỏe và tương lai con trẻ mai sau!