Vào đầu những năm 2000, một chủng virus Corona lây nhiễm trên loài dơi đã truyền sang chó gấu mèo và các loài động vật hoang dã khác ở tây nam Trung Quốc. Một số động vật sau đó được bán tại các chợ, nơi virus tiếp tục lây sang người, dẫn đến đại dịch SARS xuất hiện 33 quốc gia và cướp đi sinh mạng của 774 người. Chỉ vài tháng sau, các nhà khoa học đã phát hiện chủng virus này ở loài cầy hương được bày bán tại khu chợ trung tâm ổ dịch.

Trong nghiên cứu mới được công bố hôm 7/8, nhóm nhà khoa học đã so sánh quá trình tiến hóa của virus gây SARS với virus gây ra đại dịch COVID-19 sau đó 17 năm. Họ phân tích bộ gen của hai chủng virus corona cùng với 248 virus liên quan khác lây nhiễm trên dơi và các loài động vật có vú.

Tiến sĩ Jonathan Pekar – chuyên gia virus học tiến hóa tại Đại học Edinburgh (Anh) và là đồng tác giả nghiên cứu – nhận định: “Lịch sử của hai chủng virus này đã đi theo những con đường tương tự. Theo tôi, chúng giống nhau một cách đáng kinh ngạc”.

Theo ông Pekar và các đồng nghiệp, trong cả hai trường hợp, một loại virus corona đều xuất phát từ dơi sang động vật hoang dã tại Tây Nam Trung Quốc, sau đó được thương lái đưa qua hàng trăm kilomet đến các thành phố và từ đó lây sang người.

“Khi bạn buôn bán động vật hoang dã ngay giữa lòng thành phố, một đại dịch sớm muộn sẽ xảy ra”, tiến sĩ Michael Worobey, nhà sinh học tiến hóa tại Đại học Arizona (Mỹ) và cũng là đồng tác giả nghiên cứu, cảnh báo.

Quá trình thực hiện nghiên cứu

Trong nghiên cứu lần này, Tiến sĩ Worobey, Tiến sĩ Pekar và các đồng nghiệp đã so sánh bộ gen của 250 loại virus corona, sử dụng những điểm tương đồng và khác biệt về gen để xác định mối quan hệ của chúng. Họ đã có thể tái tạo lịch sử của các loại virus corona gây ra cả SARS và COVID-19, được biết đến là SARS-CoV và SARS-CoV-2.

Các dạng virus tiền thân của cả hai chủng virus này từng lưu hành ở loài dơi trên khắp Trung Quốc và các nước láng giềng hàng trăm nghìn năm. Khoảng 50 năm trở lại đây, chúng đã lây nhiễm sang loài dơi ở Tây Nam Trung Quốc và Bắc Lào.

Khi lây nhiễm, đôi khi một tế bào bị hai virus khác nhau xâm nhập và tạo ra virus lai mang đặc điểm của cả hai – một hiện tượng gọi là tái tổ hợp di truyền.

Vào năm 2001, chỉ một năm trước khi đại dịch SARS bùng phát ở Quảng Châu (Trung Quốc), các nhà nghiên cứu phát hiện ra rằng SARS-CoV đã có đợt tái tổ hợp cuối cùng ở loài dơi. Chỉ sau lần tái tổ hợp cuối đó, virus mới có thể tiến hóa thành mầm bệnh ở người. Và vì Quảng Châu cách vùng tổ tiên của SARS-CoV hàng trăm kilomet, loài dơi không thể mang virus đến thành phố này trong khoảng thời gian ngắn.

Thay vào đó, các nhà nghiên cứu nhìn chung đồng thuận rằng tổ tiên của SARS-CoV đã lây nhiễm sang các loài động vật có vú hoang dã, vốn sau đó được bán tại các khu chợ xung quanh Quảng Châu. Vài tháng sau khi dịch bùng phát, các nhà khoa học đã phát hiện virus SARS-CoV trong loài cầy hương và một số thú rừng khác ở chợ.

Khi phân tích SARS-CoV-2, virus gây đại dịch COVID-19, nhóm nghiên cứu cũng phát hiện một mô hình tương tự. Lần tái tổ hợp cuối cùng ở loài dơi diễn ra trong giai đoạn 2012-2014, chỉ khoảng 5-7 năm trước khi đại dịch bùng phát, tại địa điểm cách thành phố Vũ Hán hàng trăm kilomet.

Những người ủng hộ giả thuyết rò rỉ từ phòng thí nghiệm cho rằng khoảng cách địa lý giữa Vũ Hán và nơi tìm thấy họ hàng gần nhất của SARS-CoV-2 là điểm nghi vấn. Họ lập luận rằng nếu loài dơi không thể bay tới khu vực quanh Vũ Hán và lây sang động vật hoang dã tại đó, các nhà khoa học hẳn đã thu thập được virus corona từ loài dơi ở Tây Nam Trung Quốc và tiến hành can thiệp trong phòng thí nghiệm, từ đó virus đã thoát ra ngoài.

Tuy nhiên, cho đến nay chưa có bằng chứng nào cho thấy SARS-CoV-2 từng tồn tại trong Viện Virus học Vũ Hán trước đại dịch.

Nghiên cứu mới chỉ ra rằng virus từ dơi có thể di chuyển quãng đường xa thông qua hoạt động buôn bán động vật hoang dã, không cần sự can thiệp của con người.

Các phát hiện này cũng phù hợp với nghiên cứu của nhóm Tiến sĩ Worobey vào năm 2022, cho rằng chợ Hoa Nam (Trung Quốc) là nơi khởi phát đại dịch. Tại đây từng bán thú hoang, ghi nhận nhiều ca mắc COVID-19 đầu tiên, và phát hiện các biến thể khác nhau của SARS-CoV-2 mang đột biến riêng biệt. Nhóm nghiên cứu kết luận virus đã hai lần lây sang người từ thú rừng tại chợ.

Tiến sĩ Sergei Pond, một nhà khoa học độc lập, đánh giá nghiên cứu này củng cố giả thuyết virus lây từ động vật hoang dã. Tuy nhiên, ông cho rằng vẫn chưa thể khẳng định chắc chắn. Ông dẫn chứng việc hai nhà thống kê học từng phản biện mô hình nghiên cứu năm 2022, dù chính Tiến sĩ Worobey đã phản bác lại những chỉ trích này. “Cuộc tranh luận đó vẫn chưa kết thúc”, ông Pond nhấn mạnh.

Trong khi đó, nhà di truyền học Stephen Goldstein, Đại học Utah (Mỹ), không tham gia nghiên cứu, cảnh báo nguy cơ một đại dịch virus corona khác có thể xảy ra trong tương lai. Ông nói: “Những mảnh ghép của các virus này tồn tại ở khắp nơi trong khu vực từng xuất hiện đại dịch SARS và COVID. Chỉ cần một loài thú hoang bị nhiễm được đưa đến thành phố, virus sẽ có cơ hội bùng phát”.

Nhiều cuộc điều tra từng được thực hiện

Trước đó, vào những tuần đầu đại dịch COVID-19 năm 2020, nhiều đồn đoán cho rằng virus SARS-CoV-2 là vũ khí sinh học do quân đội Trung Quốc tạo ra. Một nhóm nhà khoa học thời điểm đó đã bác bỏ ý kiến này, tuy không loại trừ khả năng virus rò rỉ từ phòng thí nghiệm, nhưng họ nghiêng về giả thuyết virus có nguồn gốc tự nhiên.

Theo thời gian, tiến sĩ Worobey, khi đó chưa tham gia nghiên cứu, bày tỏ sự thất vọng vì chưa đủ bằng chứng để xác định giả thuyết nào đúng. Ông đã cùng 17 nhà khoa học khác ký thư ngỏ kêu gọi điều tra sâu hơn. “Chúng ta còn rất nhiều điều chưa biết, nên đừng vội gạt bỏ giả thuyết rò rỉ phòng thí nghiệm”, ông nói.

Nhóm của ông Worobey đã công bố hàng loạt nghiên cứu cho thấy đại dịch có thể bắt đầu từ chợ hải sản Hoa Nam ở Vũ Hán.

“Xét về mặt khoa học, điều đó rõ ràng không khác gì HIV hay cúm Tây Ban Nha”, ông nói, nhắc đến hai căn bệnh mà ông từng nghiên cứu về nguồn gốc.

Thời điểm đó, các cơ quan tình báo Mỹ cũng tiến hành điều tra. Tuy nhiên, đánh giá của họ còn phân tán.

Cục Điều tra Liên bang (FBI) và Cơ quan tình báo trung ương (CIA) nghiêng về khả năng virus rò rỉ từ Viện Virus học Vũ Hán (Trung Quốc) nhưng chỉ với mức độ tin cậy thấp. Bộ Năng lượng Mỹ cũng đánh giá tương tự, song nghiêng về một phòng thí nghiệm khác tại Vũ Hán.

Các cơ quan khác lại cho rằng virus có nguồn gốc tự nhiên. Dù vậy, các cơ quan này chưa công bố dữ liệu, khiến giới khoa học không thể thẩm định cơ sở đánh giá.

Theo New York Times